اسماء و صفات خدا در قرآن

 الكافى

اسم «كافى‏» در قرآن يك بار آمده و در همان مورد وصف خدا قرار گرفته است،چنان‏كه مى‏فرمايد:

اليس الله بكاف عبده و يخوفونك بالذين من دونه و من يضلل الله فما له منهاد(زمر، 36).

آيا خدا (درنگهدارى) بنده‏اش كافى نيست، تو را از غير خدا مى‏ترسانند، هر كس راخدا گمراه كند، هيچ راهنمائى براى او نيست.

كفايت در زبان فارسى معادل با لفظ «بس‏» در زبان فارسى است و مفاد آن اين است كهنياز به چيز ديگر نيست و آيات قرآن نيز بر اين معنى گواهى مى‏دهند، چنان‏كهمى‏فرمايد:

...و كفى بربك هاديا و نصيرا(فرقان، آيه 31).

بس است كه پروردگارت هدايت كننده و يارى دهنده است.

و در آيه ديگر مى‏فرمايد: `

...فسيكفيكهم الله و هو السميع العليم(بقره، آيه 137).

خداوند در دفع شر آنان ترا كافى است او شنونده و دانا است.

نمايش اين اسم در زندگى بشر اين است كه نسبت‏به افراد نيازمند در حد امكان كمككرده و نياز آنها را رفع كند و از اين طريق مظهر اسم «كافى‏» باشد.

الكبير

اسم «كبير» در قرآن به طور مرفوع و منصوب 36 بار آمده و در 6 مورد وصف خدا قرارگرفته، و گاهى با اسم «متعال‏» و احيانا با اسم «العلى‏غ‏» همراه مى‏باشد، چنان‏كهمى‏فرمايد:

1 - عالم الغيب والشهادة الكبير المتعال(رعد، 9). آگاه از غيب و شهادت، بزرگ وبرتر.

2 - ...و ان الله هو العلي الكبير(حج، 62). خدا همان برتر و بزرگ است. ⁽¹⁾ `

«كبير» در مقابل صغير است و گاهى بخش عمده يك پديده را «كبر» مى‏نامند چنان‏كهمى‏فرمايد: ... والذي تولى كبره(نور، 11): آن كس كه معظم اين پديده را متصدى بودهاست.

«راغب‏» مى‏گويد: كبير و صغير از اسم‏هاى متضايف مى‏باشند و به هنگام مقايسه دوچيز با يكديگر به كار مى‏روند، و كوچكى و بزرگى گاهى در حجم و گاهى در عدد بكارمى‏رود. ولى سپس در باره امور غير محسوس كه از منزلت و فعت‏برخوردارند به كار رفتهاست.

از اين كه لفظ «كبير» همراه با «متعال‏» و «على‏» وارد شده، حاكى از آن است كهمقصود از بزرگى مساله حجم و تعداد نيست، بلكه مقصود بزرگى از نظر منزلت و كمالوجودى است. و به خاطر همين رفعت منزلت است كه خدا داورى را به خود اختصاص داده وعلت آن را «على‏» و «كبير» بودن خود مى‏داند چنان كه مى‏فرمايد:

... و ان يشرك به تؤمنوا فالحكم لله العلي الكبير(غافر، آيه 12).

اگر به او شرك ورزند ايمان مى‏آوريد، حكم از آن خدائى است كه برتر و بزرگاست.

 الكريم

اسم «كريم‏» در قرآن 26 بار آمده و در سه مورد وصف خدا قرار گرفته است، چنان‏كهمى‏فرمايد:

1 - فتعالى الله الملك الحق لا اله الا هو رب العرش الكريم(مؤمنون، 116).

پس بلند مرتبه است‏خدا، فرمانرواى حق، خدائى جز او نيست صاحب عرش و بزرگواراست.

2 - ... و من كفر فان ربي غني كريم(نمل، 40): اگر كسى كفر ورزد، (ضررى به خدانمى‏رساند) پروردگار من بى‏نياز و بزرگوار است.

«ابن فارس‏» مى‏گويد: كريم حاكى از شرافت در ذات يا در صفات است. گاهى مى‏گويند: مرد كريم، اسب كريم، و كرامت در اخلاق اين است كه از گناه كسى درگذرد. «ابن قتيبه‏» مى‏گويد: كريم كسى است كه از گناه كسى صرف‏نظر كند. و اگر خدا را كريم مى‏ناميم بهخاطر اين است كه گناه بندگانش را ناديده مى‏گيرد.

«راغب‏» مى‏گويد: هرگاه خدا را به اسم كريم توصيف كنيم كنايه از نيكى و احسانآشكار او است و هرگاه انسان را با آن توصيف كنيم كنايه از خوى و كردار نيك اواست.

ظاهر اين است كه كريم يك معنا بيش ندارد و آن «شرافت‏» اعم از ذات يا صفات است. و اگر در نيكوكارى وجود و احسان بكار مى‏رود، به خاطر اين است كه از مظاهر كرامت درفعل است. و همچنين گذشت از دشمن به هنگام قدرت از آثار همين نوع كرامت است.

آرى گاهى در قرآن كافر به كريم توصيف شده است ولى آن از باب بكار بردن لفظ درمعنى ضد آن براى مبالغه در معنى مورد نظر مى‏باشد. چنان‏كه مى‏فرمايد:

ذق انك انت العزيز الكريم(دخان، 49): بچش عذاب را چون كه تو همان انسان نيرومندو بزرگوارى، (مقصود اين است كه تو در دنيا خود را نيرومند و شريف مى‏پنداشتى) ولىاينك معلوم شد كه تو ذليل و زبونى.

حرف لام

اللطيف

اسم «لطيف‏» در قرآن هفت‏بار آمده و در همه موارد وصف خدا قرار گرفته است، گاهىتنها با اسم «خبير» و احيانا با دو اسم «عليم‏» و «حكيم‏» همراه آمده است،مانند:

1 - لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار و هو اللطيف الخبير(انعام، 103) : ديدگان او را درك نمى‏كنند ولى او ديدگان را درك مى‏كند و او باريك‏بين و آگاهاست.

2 - ... ان ربي لطيف لما يشاء انه هو العليم الحكيم(يوسف، 100) : پروردگار من درانجام آنچه بخواهد دقيق است. او است دانا و فرزانه.

3 - الم تر ان الله انزل من السماء ماء فتصبح الارض مخضرة ان الله لطيف خبير(حج، 63) :نمى‏بينى كه خدا از آسمان آب فرو مى‏فرستد و روى زمين سرسبز مى‏شود خداى مندقيق و آگاه است.

4 - يا بني انها ان تك مثقال حبة من خردل فتكن في صخرة او في السموات اوفي‏الارض يات بها الله ان الله لطيف خبير( لقمان، 16) : اى فرزند من اگر خطيئه‏اىبه اندازه سنگينى دانه خردل باشد، و در دل سنگ بزرگ يا آسمانها يا زمين قرار گيرد (بر خدا مخفى نمى‏ماند) آن را مى‏آورد. خداوند دقيق و آگاه است.

5 - الله لطيف بعباده يرزق من يشاء و هو القوي العزيز(شورى، 19): خداوند بهبندگان خود مهربان است هركس را بخواهد روزى مى‏دهد، و او توانا و قدرتمند است.

6 - الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير(ملك، 14) : آيا آن كس كه آفريده است، (به مخلوق خود) علم ندارد، درحالى كه او دقيق و آگاه است.

7 - واذكرن ما يتلى في بيوتكن من آيات الله و الحكمة ان الله كان لطيفاخبيرا(احزاب، 34) : آنچه در خانه‏هاى خود از آيات خدا و حكمت تلاوت مى‏شود، يادآوريد، خداوند دقيق و آگاه است.

اينها آياتى است كه در آنها اسم «لطيف‏» به عنوان وصف خدا آمده است. اكنون بايدمعنى آن را به دست آوريم.

«ابن فارس‏» مى‏گويد: اين لفظ دو معنى بيش ندارد، يكى حاكى از «رفق‏» و «مهربانى‏» و ديگرى حاكى از «ريزى و باريكى‏» است.

توضيح آنچه كه در «المنجد» آمده، اين است: هرگاه اين لفظ از باب (نصر ينصر) گرفته شود با حرف جرى مانند ب و لام، متعدى، و به معنى رافت و مهربانى خواهد بودچنانكه مى‏گويند : (لطف يلطف بفلان و لفلان رفق به). ولى هرگاه از باب (شرف يشرف) باشد، نيازى به مفعول نداشته و به معناى دقت و ظرافت‏خواهد بود.

هدف از توصيف خدا در آيات ياد شده به اين اسم يكى از دو مطلب است:

يا بيان دقت و ظرافت كنايه از برترى از انديشه انسان، و يا محبت و مهربانى است،اينك چهار مورد را يادآور مى‏شويم:

1 - ذات اقدس الهى «لطيف‏» و نامحسوس است از اين جهت ديده نمى‏شود و لذا خدا درتعليل نامرئى بودن خود از كلمه «لطيف‏» به عنوان علت استفاده كرده مى‏فرمايد: لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار و هو اللطيف الخبير و در حقيقت علت جمله نخست و صف «لطيف‏» و علت جمله دوم اسم «خبير» است.

2 - آگاهى از پوشيده و پنهان‏ها و آيه سوره لقمان ناظر به همين معناست: يا بنيانها ان تك مثقال حبة من خردل ... ان الله لطيف خبير.

3 - لطيف در تدبير چنان كه آيه سوره يوسف ناظر به همين معنا است چون پس از بيانسرگذشت‏يوسف كه از دل چاه او را به تخت فرمانروائى رساند، چنين مى‏فرمايد: ان ربيلطيف لما يشاء يعنى كارش را آن‏چنان با دقت و ظرافت صورت مى‏دهد كه فراتر از انديشهو خرد انسان است.

4 - بيان رافت و مهربانى خدا و لفظ لطيف در آيه شورى ناظر به همين معنا است،چنان‏كه مى‏فرمايد:ان الله لطيف بعباده يرزق من يشاء.

با توجه به اين كه كلمه لطيف يكى از اهداف چهارگانه را در اين آيات تعقيب مى‏كندمى‏توان گفت همه اين معانى جلوه‏هاى يكى از دو معنائى است كه ابن فارس بيان كرد.

سه مورد نخست را بايد از شاخه‏هاى لطيف به معنى دقيق گرفت و در حقيقت لازمه دقيقبودن ذات نامرئى بودن و آگاهى از پنهانها و تدبير فراتر از حس و خيال و خردمى‏باشد.

ولى مورد چهارم مربوط به معنى دوم است كه همان رفق مى‏باشد.

اصولا معارف و مسائل عقلى فراتر از آن است كه الفاظ محدود براى تبيين آن كافى ورسا باشد، از اين جهت وحى الهى از استعاره و كنايه كمك مى‏گيرد و اگر به صورت علمىمى‏گفت‏خدامجرد از ماده و فراتر از حس است در عين صحت‏يك بحث فلسفى مى‏شد، درحالىكه وحى به زبان ديگر سخن مى‏گويد از اين جهت‏براى رساندن تجرد ذات از ماده از لفظلطيفكه در اصطلاح ما معادل با ظريف است، كمك مى‏گيرد و مى‏رساند كه او فراتر ازديدگان ماست.

همچنين براى بيان آگاهى از پنهان‏ها، بهترين راه اين است كه لطيف و دقيق بودنذات را گواه بر نفوذ او در گستره هستى بگيرد، زيرا شئ دقيق مى‏تواند نافذ باشد ازاين جهت علمش گسترده و فراگير است.

المؤمن

اسم «مؤمن‏» در قرآن 22 بار آمده و در يك بار وصف خدا قرار گرفته است چنان‏كهمى‏فرمايد: هو الله الذي لا اله الا هو الملك القدوس السلام المؤمن المهيمن السلامالمؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبر سبحان الله عما يشركون(حشر، 23): خدا كسى استكه خدائى جز او نيست (او) فرمانروا، منزه از شرك پاكيزه از عيب، ايمنى‏بخش، نگهبان،قدرتمند، خودمختار، بزرگوار، منزه است‏خدا از آنچه كه براى او شريك قرار مى‏دهند.

ابن فارس مى‏گويد: ماده اين اسم دو معنى نزديك به هم دارد، يكى امانت در مقابلخيانت، ديگرى تصديق و پذيرش، و قرآن ماده اين اسم را در هر دو مورد به‏كار بردهاست، چنان‏كه از زبان فرزندان «يعقوب‏»عليه السلام نقل مى‏كند كه آنها پس از بازگشتاز صحرا و آوردن خبر مرگ يوسف، به پدر چنين گفتند: ... و ما انت‏بمؤمنلنا...(يوسف،17) : تو هرگز ما را تصديق نخواهى كرد.

و باز مى‏فرمايد: ... و آمنهم من خوف(قريش، 4): قريش را از خوف ايمنى بخشيد.

گاهى گفته مى‏شود مى‏توان هر دو معنا را به يك معنا باز گرداند زيرا گوينده ازآن ترس دارد كه مخاطب سخن او را تكذيب كند آنگاه كه او را تصديق كرد اين ترس از اوبرداشته مى‏شود.

و در هر حال هدف از توصيف خدا به اين اسم، ايمنى‏بخشى او است، يعنى به بندگانخود امان از عذاب در دنيا را حت‏شرائطى داده است، و برخى از آيات بر اين معنا دلالتدارد.

ان الذين سبقت منا الحسنى اولئك عنها مبعدون ; لا يسمعون حسيسها و هم في مااشتهتانفسهم خالدون ; لا يحزنهم الفزع الاكبر و تتلقيهم الملائكة هذا يومكم الذي كنتمتوعدون(انبياء، آيه 101 - 103): آنان كه از قبل، مشمول وعده نيكوى ما شده‏اند، آنهااز دوزخ دور مى‏باشند، صداى دوزخ را نمى‏شنوند و آنان در نعمت‏هاى مورد ميل و علاقهخود جاودانه‏اند، خوف بزرگ روز قيامت، آنها را اندوهگين نمى‏سازد فرشتگان بهاستقبال آنها آمده مى‏گويند اين همان روزى است كه به شما وعده داده شده است.

و نيز مى‏فرمايد: ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكةالا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التي كنتم توعدون(فصلت، 30):

آنان كه گفتند پرورگار ما خدا است آنگاه استقامت ورزيدند، فرشتگان بر آنان فرودمى‏آيند (ومى‏گويند) مترسيد، اندوهگين مباشيد، بشارت باد شما را به بهشتى كه به آنوعده داده مى‏شديد.

اما نمايش اين اسم در زندگى انسان اين است كه به عنوان فرد مسلمان ديگران از شرزبان و دست او در امان باشند، و پيامبر گرامى فرموده است: «المسلم من سلم المسلمونمن يده و لسانه‏» :مسلمان كسى است كه مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.

و در روايت ديگر آمده است آن كس كه به خدا و روز رستاخيز ايمان دارد، همسايه خودرا از شر خود ايمن سازد.

ولى اگر مؤمن را به معنى پذيرنده بگيريم، نمايش آن در زندگى بشر اين است كه بهخدا و كتب آسمانى و پيامبران الهى ايمان آورد.

پى‏نوشت:

1) آيات ديگر عبارتند از: نساء، آيه 34 - لقمان، آيه 30 - سبا، آيه 32- غافر،آيه 12.